Την Παρασκευή οι Ευρωπαίοι ηγέτες θα συναντηθούν στη Μπρατισλάβα –εκτός μίας χώρας. Η σύνοδος της Σλοβακίας θα είναι η πρώτη που θα πραγματοποιηθεί χωρίς τη συμμετοχή του Ηνωμένου Βασιλείου. Αλλά η Βρετανία θα μονοπωλήσει σχεδόν τις συζητήσεις, καθώς η Ευρώπη παλεύει με το Brexit.
Η διάθεση των Ευρωπαίων ηγετών, όπως είναι κατανοητό, είναι μελαγχολική. Ο Ζίγκμαρ Γκάμπριελ, ο Γερμανός αντικαγκελάριος, εξέφρασε την άποψη πολλών όταν προειδοποίησε πως πρέπει να καταστεί σαφές στη Βρετανία πως δεν μπορεί να κρατήσει «τα καλά» της ΕΕ χωρίς να πληρώσει κάποιο τίμημα. Οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση, τόνισε, θα αφήσει το μπλοκ «με πολλούς μπελάδες».
Συναισθηματικά και πολιτικά, η προσέγγιση του κ. Γκάμπριελ είναι κατανοητή. Ωστόσο, είναι λανθασμένη. Αντί να αντιμετωπίζει τη Βρετανία ως απειλή, η ΕΕ θα έπρεπε να την βλέπει ως ευκαιρία. Η διαδικασία της διαπραγμάτευσης μιας νέας σχέσης με τη Βρετανία θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί για να αντιμετωπιστούν πολλά άλλα προβλήματα που ταλαιπωρούν την Ένωση.
Πιο συγκεκριμένα, είναι πλέον σαφές ότι η Βρετανία δεν είναι το μόνο μέλος του μπλοκ που είναι δυσαρεστημένο με το υψηλό επίπεδο πολιτικής ολοκλήρωσης που επιφέρει η συμμετοχή στην ΕΕ. Μόλις την περασμένη εβδομάδα, οι τέσσερις χώρες του Visegrad –η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Σλοβακία και η Τσέχικη Δημοκρατία- εξέδωσαν αίτημα για ένα πιο χαλαρό μπλοκ, με επιστροφή κάποιων εξουσιών στα κράτη μέλη.
Οι διαπραγματεύσεις για το Brexit θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν ως ευκαιρία ώστε να δημιουργηθεί μια ΕΕ δύο βαθμίδων, που θα απαντά σε αυτές τις ανησυχίες. Η πρώτη βαθμίδα θα μπορούσε να προχωρήσει με πολύ στενότερη πολιτική ολοκλήρωση, επιδιώκοντας τον μακροχρόνιο στόχο της «ακόμη στενότερης ένωσης» στην Ευρώπη. Οι χώρες στη δεύτερη βαθμίδα θα περιορίζονταν στη συμμετοχή στην κοινή αγορά και τη συνεργασία στην εξωτερική πολιτική και την ασφάλεια.
Αυτή η προσέγγιση των δύο επιπέδων, θα μπορούσε πιθανώς να ικανοποιήσει τόσο τους φεντεραλιστέςόσο και τους ευρωσκεπτικιστές. Οι φεντεραλιστές παραπονιούνται εδώ και καιρό ότι η Βρετανία τραβάει πίσω τη βαθύτερη ολοκλήρωση. Αλλά μια καχυποψία απέναντι στην ιδέα της «πολιτικής ένωσης» έχει πλέον εξαπλωθεί σε όλο το μπλοκ.
Οι αντιφεντεραλιστές δεν περιλαμβάνουν μόνο την ομάδα Visegrad, αλλά πιθανώς και τους Ιρλανδούς, τους Ολλανδούς, τους Σουηδούς και τους Δανούς. Αν αυτές οι χώρες επέλεγαν την πιο χαλαρή βαθμίδα, οι εναπομείναντες φεντεραλιστές –όπως η Γερμανία, το Βέλγιο, η Ιταλία, η Ισπανία και (πιθανώς) η Γαλλία- θα μπορούσαν να προχωρήσουν σε βαθύτερη ολοκλήρωση.
Η δημιουργία δύο βαθμίδων συμμετοχής θα μπορούσε να επιτρέψει στην Ένωση, ως σύνολο, να συνεχίσει να εκπληρώνει τις δύο σημαντικότερες αποστολές της: τη διατήρηση της κοινής αγοράς και την προβολή των ευρωπαϊκών συμφερόντων στην παγκόσμια σκηνή. Μια δομή δύο επιπέδων θα μπορούσε ακόμη να επιλύσει το πρόβλημα του Brexit, αφού η Βρετανία θα μπορούσε ίσως να ενταχθεί σχετικά εύκολα στο δεύτερο επίπεδο αντί να αποχωρήσει πλήρως από το μπλοκ. Με τον καιρό, ακόμη και χώρες που δεν είναι στην ΕΕ, όπως η Ελβετία, η Νορβηγία, η Τουρκία και η Ουκρανία, μπορεί να ενταχθούν στη δεύτερη βαθμίδα.
Φυσικά, υπάρχουν πολλές παγίδες στα ψιλά γράμματα. Μια χώρα μπορεί να μην ταιριάζει στη μία η την άλλη ομάδα. Η Γαλλία θα πάει με τους φεντεραλιστές ή τους ευρωσκεπτικιστές; Η απάντηση μπορεί να εξαρτηθεί από την έκβαση των προεδρικών εκλογών του επόμενου έτους.
Μπορεί μια χώρα που έχει υιοθετήσει το ευρωπαϊκό κοινό νόμισμα να επιλέξει να συμμετάσχει στη δεύτερη βαθμίδα; Αυτό μπορεί να είναι δύσκολο, δεδομένου του βαθμού δημοσιονομικής ολοκλήρωσης που μπορεί εντέλει να απαιτεί το ευρώ.
Το ζήτημα της ελεύθερης μετακίνησης εργαζομένων μπορεί να αποδειχθεί εξίσου ευαίσθητο. Είναι ήδη σαφές ότι μετά το δημοψήφισμα η Βρετανία είναι εξαιρετικά απίθανο να δεχθεί πλήρους κλίμακας ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων από την υπόλοιπη ΕΕ. Και υπάρχουν και άλλα μέρη της Ένωσης που επιθυμούν να δουν κάποιους περιορισμούς στην ελεύθερη μετακίνηση. Οι Ολλανδοί θα ήθελαν να δουν μια διαδικασία«αυτόματου φρένου» (emergency brake), στο πλαίσιο της οποίας μια μεμονωμένη χώρα θα μπορούσε να περιορίσει τις εισροές ανθρώπων από την υπόλοιπη ΕΕ αν ξεπεράσουν ένα συγκεκριμένο, προκαθορισμένο επίπεδο. Η Γαλλία απειλεί να σταματήσει να εφαρμόζει τον ευρωπαϊκό νόμο για τους αποσπασμένους εργαζόμενους, ο οποίος επιτρέπει στους εργοδότες να πληρώνουν χαμηλότερους μισθούς σε εργαζόμενους που προέρχονται από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Η δυσκολία είναι ότι, αν και οι περιορισμοί στην ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων θα αποτελούσαν σημαντικό αίτημα για τις αντιφεντεραλιστικές χώρες της δυτικής Ευρώπης, οι αντιφεντεραλιστές στην ανατολική Ευρώπη βλέπουν τη διατήρηση της ελεύθερης μετακίνησης ως ζωτικής σημασίας εθνικό συμφέρον.
Και πάλι, εξακολουθεί να υπάρχει περιθώριο για δημιουργική διαπραγμάτευση ώστε να επιλυθεί αυτό το ζήτημα. Μια πιθανότητα θα ήταν να υιοθετηθεί η ιδέα των Ολλανδών για το αυτόματο φρένο, με αποτέλεσμα να διατηρηθεί η ουσία της ελεύθερης μετακίνησης ενώ θα προσφέρεται και μια διαβεβαίωση πως η μετανάστευση δε θα είναι απεριόριστη. Άλλη μια ιδέα θα μπορούσε να είναι μια πολύ σαφέστερη διάκρισημεταξύ της ελεύθερης μετακίνησης της εργασίας και της ελεύθερης μετακίνησης ανθρώπων, η οποία θα επιτρέπει πλήρη κινητικότητα της εργασίας μέσα στην ΕΕ, αλλά θα περιορίζει τα δικαιώματα μετανάστευσης για εκείνους που έχουν εργασία.
Πολλοί από την πολιτική τάξη των Βρυξελλών θα θεωρούσαν όλες αυτές τις προτάσεις ως επικίνδυνη αίρεση. Θέλουν η Ένωση να διατηρήσει όλες τις τωρινές της εξουσίες (τα «κεκτημένα» της), και να αποδείξουν την παράνοια της αποχώρησης από την Ευρώπη, καθιστώντας το διαζύγιο από τη Βρετανία, όσο πιο επώδυνο και δύσκολο γίνεται. Αλλά η ιδέα πως η ΕΕ θα διατηρηθεί πιο αποτελεσματικά αν λειτουργεί λες και είναι το Αλκατράζ –και επιδεικνύοντας ότι οποιοσδήποτε αποπειραθεί να αποδράσει αναπόφευκτα θα υποφέρει μια φρικτή μοίρα- τελικά δεν είναι καλός τρόπος για να κρατηθεί το μπλοκ ενωμένο.
Θα ήταν μακράν καλύτερο για τους Ευρωπαίους ηγέτες να αναγνωρίσουν ότι σε κάποια από τα παράπονα της Βρετανίας για την ΕΕ, σε έναν ικανό βαθμό συμφωνούν κι άλλοι. Αντί να προσπαθούν να διατηρήσουν τις τρέχουσες δομές με κάθε κόστος, καλά θα έκαναν να σχεδιάσουν μια νέα ένωση δύο βαθμίδων που θα μπορούσε, ίσως, να τους κρατήσει όλους ικανοποιημένους.
